آیا خسارت معنوی قابل مطالبه است؟
ضرر و زیان مادی و معنوی چیست؟
خسارتي كه در نتيجه فعل زيان‌بار فردي به ديگري وارد مي‌شود ممكن است ضرری مادي و يا ضرری معنوي باشد. در مورد خسارت مادی قابل تشخیص و جبران بودن آن امری ملموس و مسلم است. در حقوق ما اعم از قوانین مدنی و جزایی ، ضرر مادی تعریف نشده است . به نظر می رسد که این خلا قانونی را بتوان با توجه به وضوح موضوع و مفهوم عرفی ضرر مالی که به سادگی برای همه مردم قابل تشخیص است ، جبران کرد و ضرر مادی ناشی از ارتکاب جرم را چنین تعریف نمود: ضرر مادی عبارت است از کسر ثروت یا دارایی یا از بین رفتن مال یا منافع اشخاص ( اعم از حقیقی و حقوقی ) به واسطه ارتکاب جرم.
اما در مورد ضرر و زیان معنوی علاوه بر دشوار بودن تشخیص دقیق مقدار و اثرات زیان بار آن، چگونگی جبران آثار آن هم محل بحث است. موضوع خسارت معنوی، مصادیق، امکان مطالبه و نحوه‌ی جبران آن از موضوعات نسبتاً پیچیده‌ی علم حقوق در همه کشورها است.
تعاریف زیادی برای ضرر و زیان معنوی ارائه شده است. دکتر جعفری لنگرودی در این باره بیان می‌دارند: ضرری که به عرض، شرف و حیثیت متضرر یا یکی از اقارب او وارد می‌شود همچون افشای راز بیمار، ضرر معنوی است. و دکتر آشوری می‌گویند: خسارت معنوی، ضرر و زیان وارد شده به شهرت، حیثیت و آبرو، آزادی، معتقدات مذهبی، حیات، زیبایی، احساسات، عواطف و علایق خانوادگی است. مبنای فقهی جبران ضرر و زیان در اسلام قاعده لاضرر می‌باشد. لاضرر و لا ضرار فی الاسلام. بنابراین اضرار به دیگران نارواست، و باید در درجه‌ی نخست ریشه‌ی ضرر از بین برود و آنگاه تا جایی که امکان دارد وضع زیاندیده به صورت پیشین خود برگردانده شود.
و اما ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری مقرر می‌دارد: (شاکی می تواند جبران تمام ضرر و زیان‌های مادی و معنوی و منافع ممکن الحصول ناشی از جرم را مطالبه کند.) و در تبصره 1 این ماده در تعریف زیان معنوی بیان می‌دارد: «زیان معنوی عبارت از صدمات روحی یا هتک حیثیت و اعتبار شخصی، خانوادگی یا اجتماعی است. دادگاه می تواند علاوه بر صدور حکم به جبران خسارت مالی، به رفع زیان از طرق دیگر از قبیل الزام به عذرخواهی و درج حکم در جراید و امثال آن حکم نماید.»
همچنین در قانون مسئولیت مدنی آمده است: «کسی که به حیثیت و اعتبارات شخصی یا خانوادگی او لطمه وارد شود می‌تواند از کسی که لطمه وارد آورده است جبران زیان مادی‌معنوی خود را بخواهد هرگاه اهمیت زیان و نوع تقصیر ایجاب نماید دادگاه می‌تواند در صورت اثبات تقصیر
علاوه بر صدور حکم به خسارت مالی‌حکم به رفع زیان از طریق دیگر از قبیل الزام به
عذرخواهی و درج حکم در جراید و امثال آن نماید.»
علاوه بر مطالب ذکر شده در اصل 171 قانون اساسی جبران خسارت معنوی حتی از طریق محکمه، قاضی یا دولت نیز پیش بینی شده است: «هر گاه در اثر تقصیر یا اشتباه قاضی در موضوع یا حکم یا در تطبیق حکم بر مورد خاص، ضرر مادی یا معنوی متوجه کسی گردد، در صورت تقصیر، مقصر طبق موازین اسلامی ضامن است و در غیر این صورت، خسارت به وسیله‌ی دولت جبران می‌شود و در هر حال از متهم اعاده‌ی حیثیت می‌گردد.»
خسارات وارد بر اشخاص حقیقی را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
- خسارات روحی از قبیل رنج روحی در اثر آسیب‌های جسمی، صدمه‌ی روحی ناشی از بروز یک حادثه‌ی غیرمنتظره، صدمه‌ی روحی ناشی از فوت یا آسیب جسمی و روحی بستگان و صدمه‌ی روحی ناشی از از دست دادن تعلقات مورد علاقه و… را شامل می‌شود.
- خسارت ناشی از صدمات جسمانی یا بدنی از قبیل مواردی مانند صدمه ظاهری و از دست دادن زیبایی، برهم خوردن تعادل یا از دست دادن توانایی و قابلیت است.
- صدمه به شخصیت بزه‌دیده و حقوق مربوط به او، مانند لطمه به شهرت و اعتبار، سلب آزادی ، تعدی به امور محرمانه و اسرار خانوادگی، صدمه به احساسات و باورها، محرومیت از موقعیت‌ها و فرصت‌ها می‌شود.
لازم به ذکر است که طبق تبصره 2 ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری پرداخت خسارت معنوی شامل تعزیرات منصوص شرعی و دیه نمی‌شود.
اثبات ورود ضرر و زیان معنوی و تعیین میزان آن در حال حاضر یکی از پیچیدگی‌های علم حقوق است. با این حال کمک گرفتن از پزشکان و روان‌شناسان یا جامعه شناسان می‌تواند در احراز این نوع از ضرر مفید باشد.
در این قسمت برخی از مصادیق خسارت معنوی برای درک بهتر مطلب اشاره خواهیم کرد:
خسارت یا آسیب روحی ناشی از بر هم خوردن ازدواج یا نامزدی بدون دلیل موجه یا هتک حرمت یا آبرو
صدمات روحی ناشی از تبعیض نژادی یا قومی یا دینی در اجتماع یا محل کار
خسارت معنوی ناشی از کسر شهرت و اعتبار یک هنرمند به واسطه‌ی عدم درج نام او در تبلیغات یا بروشور
خسارت معنوی ناشی از انتقال عمدی بیماری‌های خاص مانند ایدز
خسارت معنوی مردی که به زوجه خود باکره نبودن را نسبت دهد.
چه کسی می‌تواند خواهان خسارت معنوی باشد؟
ممکن است گاهی زیان معنوی به جز شخص بزه دیده به خانواده و نزدیکان او یا در برخی موارد به جامعه وسیعی ضرر و زیان معنوی وارد کند. آیا همه این اشخاص می‌توانند ادعای ضرر معنوی کرده و شکایت کنند؟ در عمل این کار امکان پذیر نیست و ممکن است باعث باز شدن بی‌نهایت پرونده کیفری شود. رویه‌ای که در حال حاضر وجود دارد مطالبه مختص به شخص بزه دیده است و شاید بتوان به عرف نیز رجوع کرد. پس اگر شخصی به شخص دیگر توهین کند و آن توهین علاوه به آن شخص توهین به خانواده یا همکاران او محسوب شود، فقط شخصی که به او توهین شده می‌تواند ادعای خسارت معنوی نموده و ضرر و زیان مطالبه کند.
طرق جبران خسارت در قوانین کنونی
شیوه‌های مختلف جبران خسارت در مسئولیت مدنی، در واقع طرق اجرای تعهد مسئول )فاعل زیان) و تابع اهداف مسئولیت مدنی می‌باشند. عمده‌ترین اهداف مسئولیت مدنی در اکثریت قریب به اتفاق نظام‌های حقوقی عبارتست از: جلب رضایت زیاندیده، جبران خسارت و اعاده‌ی وضع پیشین زیاندیده و ممانعت از ارتکاب اعمال خلاف نظم اجتماعی توسط سایرین.
