وقف چیست
از نظر لغوی وقف به معنای اقامت کردن، حبس کردن و منع کردن است. تعریف حقوقی وقف، عبارت است از حبس عین مال و تسبیل منافع آن. در وقف، اصل مال و عین آن ثابت نگه داشته می شود، در حالی که استفاده از منافع آن ادامه دارد.
وقف فقط نسبت به اعیان امکان پذیر است، به عبارتی فقط اموال مادی می توانتد موضوع وقف قرار بگیرند. ارکان وقف عبارتند از واقف، موقوف علیهم و عین موقوفه. واقف کسی است که مالش را وقف می کند، موقوف علیهم یعنی کسانی که مال به نفع آنها وقف شده است و عین موقوفه همان مالی که وقف می شود.
وقف
در فرهنگ عمید وقف به این صورت تعریف شده است: وقف عقدی است که کسی، چیزی را از ثروت خود جدا می کند تا در کارهای عام المنفعه از آن استفاده کند. در لغت، وقف معنی منع کردن دارد. مطابق ماده 55 قانون مدنی تعریف حقوقی وقف عبارت است از ” اینکه عین مال، حبس و منافع آن تسبیل شود ” این تعریف، یعنی اینکه اصل مال و عین آن ثابت نگه داشته شود، در حالی که استفاده از منافع آن ادامه داشته باشد.
کسانی که مال به نفع آنها وقف می شود موقف علیهم نام دارند و این افراد می توانند محصور و معین باشند یا غیر محصور. بسته به موقوف علیهم، وقف به دو دسته وقف عام و وقف خاص تقسیم می گردد.
ارکان عقد وقف
برای تحقق عقد وقف به طور صحیح، باید تمامی ارکان آن موجود باشند در غیر این صورت عقد وقف صحیح نخواهد بود. عقد وقف دارای سه رکن است که هر یک از ارکان آن نیز دارای شرایط مخصوص به خود می باشند که عبارتند از:
واقف: واقف یعنی وقف دهنده. یعنی کسی که مالش را وقف می کند.
عین موقوفه: عین موقوفه یعنی مالی که توسط واقف، وقف می شود.
موقوف علیهم: موقوف علیهم یعنی کسانی که مال به نفع آنها وقف شده است.
واقف
اولین رکن از ارکان عقد وقف، واقف است. واقف یعنی وقف دهنده. یعنی کسی که مالش را وقف می کند. واقف باید اهلیت قانونی و شرعی بستن قرارداد را داشته باشد که به آن اهلیت انعقاد قرارداد می گویند. اهلیت انعقاد قرارداد به طور کلی یعنی وقف دهنده باید عاقل باشد و برای بستن قرارداد قصد و رضایت داشته باشد. در ماده 57 قانون مدنی آمده است که واقف باید مالک مالی باش که وقف می کند. بنابراین برای اینکه کسی بتواند مالش را وقف کند باید دارای شرایط زیر باشد:
ابتدا مالک آن مال باشد: واقف باید مالک عین و منفعت مال باشد.
از نظر حقوقی صلاحیت این کار را داشته باشد: یعنی از عقل ، بلوغ ، قصد و رضایت برخوردار باشد.
واقف نباید ورشکسته باشد: مطابق قانون، وقف مال از جانب ورشکسته صحیح نمی باشد.
موقوف علیهم
دومین رکن از ارکان عقد وقف، موقوف علیهم است. موقوف علیهم یعنی کسانی که مال به نفع آنها وقف شده است. در واقع موقوف علیهم کسانی هستند که حق استفاده از مال موقوفه را دارند. به تبع اینکه موقوف علیهم چه کسانی هستند، وقف به دو دسته وقف عام و وقف خاص تقسیم می شود. در هر صورت، وقف چه عام باشد چه خاص، برای اینکه کسی بتوان موقوف علیهم باشد باید سه ویژگی داشته وجود داشته باشد :
موقوف علیهم باشد وجود داشته باشد: یعنی به نفع کسی که وجود ندارد مثلا در حین عقد وقف فوت کرده است، صحیح نیست. اما برای معدومی که بعدا به وجود می آید می توان وقف کرد. مثلا وقف برای جنین صحیح است به شرطی که زنده متولد شود.
موقوف علیهم باید معین باشند: یعنی در عقد وقف باید مشخص باشد که وقف برای چه کسی است. مشخصات، اسم و صفت آن باید معلوم باشد به گونه ایی که تعیین کردن آنها به سادگی امکان پذیر باشد. مثلا وقف برای مسجد باید مشخص باشد که منظور کدام مسجد در کدام محله است؛ در غیر این صورت عقد وقف باطل خواهد بود.
موقوف علیهم باید اهلیت تملک داشته باشند: یعنی کسی که مال را برای او وقف می کنیم باید از نظر عقلی و قانونی بتواند مالک منافع عین موقوفه شود. که این موضوع همان مسائل مربوط با اهلیت است.
عین موقوفه
سومین رکن از ارکان وقف، عین موقوفه است. عین موقوفه یعنی مالی که توسط واقف، وقف می شود. و همانند سایر ارکان وقف دارای شرایطی است. مال موقوفه باید 3 ویژگی داشته باشد تا بتوان آن را وقف کرد که عبارتند از:
مال موقوفه باید عین باشد : یعنی نمی توان منفعت یک مال را وقف کرد یا دین را وقف کرد. وق۰ف باید بر مال عینی که در عالم خارج وجود دارد و قابل لمس است صورت گیرد. مثلا خانه یا زمین.
مال موقوفه باید قابل انتفاع باشد: مالی که به وقف داده می شود باید به گونه ای باشد که بقا داشته باشد تا بتوان از منافع آن سود برد. یعنی مال باید به گونه ای باشد که امکان انتفاع از آن وجود داشته باشد. مثلا ساختمانی را به وقف مدرسه داد.
مال موقوفه باید قابل قبض باشد: یعنی باید جوری باشد که بتوان آن را به دیگری تسلیم کرد تا در آن تصرف کند.
وقف عام
وقف عام وقتی است که در جهت و مصلحت عمومی یا عامه باشد. مثل وقف بر مساجد بدون مشخص کردن مشخصات مسجد.
وقف خاص
وقف خاص هنگامی است که بر شخص یا اشخاص معین و محصور باشد.مانند وقف بر اولاد یا خیریه فلان شهر.
وقف مشترک یا مرکب
وقف مشترک زمانی است که واقف اموال خود را بر اشخاص معین و نامعین وقف کند.
تولیت
تولیت یعنی اداره کردن امور موقوفه.شخصی که عهده دار امور موقوفه می شود، متولی نامیده می شود.
متولی موقوفه به چهار طریق تعیین می شود:
به تصریح و تعیین از سوی خود واقف
طبق مفاد و متن وقف نامه
به حکم سازمان اوقاف و امور خیریه
با حکم دادگاه
طبق ماده ۸۳ قانون مدنی تولیت قابل تفویض نیست یعنی کسی که به عنوان متولی تعیین شده نمی تواند این مسئولیت را به دیگری انتقال دهد مگر این که واقف در ضمن وقف نامه به این موضوع پرداخته باشد و به متولی اذن داده باشد. واقف می می تواند خودش را متولی مادام العمر یا برای مدت معینی قرار دهد
