تخفیف یا معافیت از مجازات قسمت دوم
مجازاتهای جایگزین حبس
راهکار دیگر برای سیاست حبس زدایی و جلوگیری از حبس های کوتاه مدت که ضرر آنها بیشتر از منفعتش استز مجازاتهای جایگزین حبس است. این جایگزین‌ها در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 پیش بینی شده است. مجازاتهای جایگزین حبس 4 نوع است: 1-دوره مراقبت 2-خدمات عمومی رایگان 3-جزای نقدی روزانه 4- جزای نقدی
انواع مجازاتهای جایگزین حبس
دوره مراقبت دوره‌ای است که طی آن محکوم، به حکم دادگاه و تحت نظارت قاضی اجرای احکام به انجام یک یا چند مورد از دستورهای مندرج در تعویق مراقبتی (ماده43 قانون مجازات اسلامی مانند حرفه آموزی یا اشتغال به حرفهای خاص، اقامت یا عدم اقامت در مکان معین و…..) محکوم می‌گردد.
خدمات عمومی رایگان، خدماتی است که با رضایت محکوم برای مدت معین مورد حکم واقع می‌شود و تحت نظارت قاضی اجرای احکام اجراء می‌گردد. ساعات انجام خدمت عمومی برای افراد شاغل بیش از چهار ساعت و برای افراد غیر شاغل بیش از هشت ساعت در روز نمی‌باشد. در هر حال ساعات ارائه خدمت در روز نباید مانع امرار معاش معمول محکوم گردد. دادگاه نمی تواند به بیش از یک خدمت عمومی مقرر در آیین نامه حکم دهد.
جزای نقدی روزانه عبارت است از یک هشتم تا یک چهارم درآمد روزانه محکوم که مورد حکم واقع می‌شود و با نظارت اجرای احکام وصول می‌گردد.
جزای نقدی که مطابق قانون باید پرداخته شود.
شرایط برخورداری از مجازات جایگزین حبس
ماده 64 قانون مجازات اسلامی بیان می دارد: «مجازاتهای جایگزین حبس عبارت از دوره مراقبت، خدمات عمومی رایگان، جزای نقدی، جزای نقدی روزانه و محرومیت از حقوق اجتماعی است که در صورت گذشت شاکی و وجود جهات تخفیف با ملاحظه نوع جرم و کیفیت ارتکاب آن، آثار ناشی از جرم، سن، مهارت، وضعیت، شخصیت و سابقه مجرم، وضعیت بزه دیده و سایر اوضاع و احوال، تعیین و اجراء می‌شود.
تبصره- دادگاه در ضمن حکم، به سنخیت و تناسب مجازات مورد حکم با شرایط و کیفیات مقرر در این ماده تصریح می‌کند. دادگاه نمی تواند به بیش از دو نوع از مجازاتهای جایگزین حکم دهد.»
بنابراین اعمال این مجازات‌ها بر طبق ظاهر قانون در جرایم غیرقابل گذشت امکان پذیر است. چرا که در جرایم قابل گذشت، با گذشت شاکی مجازات منتفی می‌شود و نوبت به مجازات جایگزین حبس نمی‌رسد. مورد بعدی که به آن اشاره شده وجود جهات تخفیف می‌باشد. این جهات در ماده 38 قانون مجازات عنوان شده که بعضی از آنان عبارت از: همکاری موثر متهم در شناسایی شرکا یا معاونان، تحصیل ادله یا کشف اموال و اشیاء حاصله از جرم یا به کار رفته برای ارتکاب آن، ندامت، حسن سابقه و یا وضع خاص متهم از قبیل کهولت یا بیماری، کوشش متهم به منظور تخفیف آثار جرم یا اقدام وی برای جبران زیان ناشی از آن، مداخله ضعیف شریک یا معاون در وقوع جرم و …. می‌باشد.
اما با وجود متن این ماده در سال 1395 رای وحدت رویه ای صادر شد که طبق آن وجود شرایط مذکور در ماده 64 در اعمال مجازات جایگزین حبس برای ماده های 65، 66، 68 و 69 اجباری نیست ولی ماده 67 از شمار این مواد خارج است. پس برای مرتکبان جرائم عمدی را که حداکثر مجازات قانونی آنها بیش از شش ماه تا یک سال حبس است، وجود جهات تخفیف و گذشت شاکی الزامی است.
موارد اعمال جایگزین حبس به صورت اجباری
– ماده 65 قانون مجازات اسلامی: مرتکبان جرائم عمدی که حداکثر مجازات قانونی آنها سه ماه حبس است به جای حبس به مجازات جایگزین حبس محکوم می گردند.
– همچنین مرتکبان جرائم عمدی که حداکثر مجازات قانونی آنها نود و یک روز تا شش ماه حبس است در صورتیکه دارای سابقه محکومیت به شرح زیر نباشند، به جای حبس به مجازات جایگزین حبس محکوم می گردند:
الف- بیش از یک فقره سابقه محکومیت قطعی به حبس تا شش ماه یا جزای نقدی بیش از ده میلیون (۱۰.۰۰۰.۰۰۰)ریال یا شلاق تعزیری و از اجرای آن 5 سال نگذشته باشد.
ب- یک فقره سابقه محکومیت قطعی به حبس بیش از شش ماه یا حد یا قصاص یا پرداخت بیش از یک پنجم دیه و از اجرای آن 5 سال نگذشته باشد.
– مرتکبان جرائم غیرعمدی به مجازات جایگزین حبس محکوم می گردند اگر مجازات آنان تا 2 سال حبس باشد.
– و ماده 69 قانون مجازات اسلامی که می گوید: مرتکبان جرائمی که نوع یا میزان تعزیر آنها در قوانین موضوعه تعیین نشده است به مجازات جایگزین حبس محکوم می گردند.
البته مطلب مذکور در ماده 69 جای بسی تامل دارد چرا که این امر به طور صریح بر خلاف اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها است.
موارد اعمال جایگزین حبس به صورت اختیاری:
– برای مرتکبان جرایم غیر عمدی که مدت مجازات حبس آن بیش از دو سال باشد، در صورت صلاح دید قاضی به مجازات جایگزین حبس محکوم می شوند. در واقع اعمال جایگزین حبس در این مورد اختیاری است.
– ماده 67 قانون مجازات: دادگاه می تواند مرتکبان جرائم عمدی را که حداکثر مجازات قانونی آنها بیش از شش ماه تا یکسال حبس است به مجازات جایگزین حبس محکوم کند، در صورت وجود شرایط ماده(۶۶) این قانون (مذکور در پاراگراف بالا) اعمال مجازاتهای جایگزین حبس ممنوع است.
ضمانت اجرای سرپیچی از مجازات های جایگزین حبس
ماده 70 قانون مجازات در این مورد بیان می‌دارد: «دادگاه ضمن تعیین مجازات جایگزین، مدت مجازات حبس را نیز تعیین می‌کند تا درصورت تعذر اجرای مجازات جایگزین، تخلف از دستورها یا عجز از پرداخت جزای نقدی، مجازات حبس اجراء شود.»
همچنین در ماده 81 می‌خوانیم: «چنانچه محکوم از اجرای مفاد حکم یا دستورهای دادگاه تخلف نماید، به پیشنهاد قاضی اجرای احکام و رای دادگاه برای بار نخست یک چهارم تا یک دوم به مجازات مورد حکم افزوده می شود و در صورت تکرار، مجازات حبس اجراء می گردد.»
موارد ممنوعیت صدور حکم به مجازات جایگزین حبس
1- در جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی کشور
2- در تعدد جرائم عمدی که مجازات قانونی حداقل یکی از آنها بیش از شش ماه حبس باشد.
3- جرایم عمدی که مجازات آن بیش از یک سال حبس است، اگر این مجازات با جهات تخفیف به کمتر از یک سال کاهش پیدا کند، دادگاه نمی‌تواند به مجازات جایگزین حبس حکم دهد
