ترکه یا تقسیم سهم الارث

بعد از فوت فرد، رابطه‌ی وی با دارایی و اموالش قطع می‌شود و به طور قهری و غیرارادی، اموال و ماترک متوفی به ورثه تعلق می‌گیرد که در اصطلاح آن را ارث می‌نامند. به نزدیکان و خویشاوندانی که اموالِ فرد فوت شده را به ارث می‌برند، ورثه می‌گويند.

ارث در اصطلاح عرفی؛ مالی است که بعد از فوت شخص، بازماندگان و وارثان آن را دارا می‌شوند.
اموال و حقوقی که از متوفی به جا مانده است و قابل انتقال به فرد یا افراد دیگری بعد از مرگ وی باشد را ترکه می‌نامند. منظور از ترکه دارایی مثبت( اموال عینی، منفعت، طلب و کلیه حقوق مالی) است که بعد از فوت ایشان به وراث منتقل می‌شود.
طبق تعریف بالا، دیون متوفی به وراث منتقل نمی‌شوند و هیچ مسئولیتی در قبال پرداخت آن ندارند، مگر میزان اموال متوفی که برای بدهی‌ها کسر خواهد شد.
درجات ارث و سهم ورثه از ماترک:
افرادی که با متوفی قرابت نسبی یا قرابت سببی دارند، با توجه به درجه و جایگاه قرابتی، در طبقات مختلف قرار می‌گیرند که با در نظر گرفتن میزان نزدیکی و دوری به متوفی، سهم الارث هر فرد متفاوت خواهد بود.
قرابت نسبی: مانند فرزند
قرابت سببی: مانند زوج یا زوجه
افرادی که به موجب نسب و پیوند خونی ارث می‌برند:
۱. پدر و مادر، اولاد و اولادِ اولاد
۲. اجداد، برادر، خواهر و اولاد آنها
۳. اعمام، عمات، اخوال، خالات و اولاد آنها ( اعمام؛ عموها، عمات؛ عمه‌ها، اخوال؛ دایی‌ها، خالات؛ خاله‌ها)
میزان سهم الارث اولاد:
در تقسیم ارث میان دختر و پسر تفاوت هایی وجود دارد که موسسه حقیقت گستر آنها را بررسی خواهد کرد:
۱.اگر دختر فرزندی منحصر باشد، به همراه پدر و مادر متوفی، نیمی از ترکه را به ارث خواهد برد و مابقی آن با توجه به میزان سهم الارث والدین متوفی بین آنها تقسیم خواهد شد.
۲. اگر متوفی، دو یا چند دختر داشته باشد و هیچ فرزند پسری نداشته باشد، دختران وی، دو ثلث ترکه را به ارث می‌برند و مابقی با توجه به میزان سهم الارث هر یک در آن طبقه بینشان تقسیم می‌گردد.
۳. اگر وراث متوفی فقط دختر باشند، بدون وجود وراثی در طبقه اول مثل مادر و پدر، تمام ترکه به فرزند دختر(ها) می‌رسد.

در حالت بعدی می‌خواهیم سهم الارث فرزند و یا فرزندان پسر را بررسی نماییم.
۱. اگر پسر منحصر یا متعدد باشد، به همراه پدر و متوفی،به دلیل قرار داشتن در طبقه اول، ارث را می‌برند.( به این صورت که؛ سهم الارث مادر و پدر متوفی یک ثلث ترکه خواهد بود و مابقی به فرزند و یا فرزندان پسر می‌رسد که باید بین خودشان تقسیم کنند.
۲. اگر وراث متوفی در طبقه اول پسر(ها) باشند و هیچ فرزند دختری نداشته باشد، تمام ارث به پسران می‌رسد.(هیچ فرد دیگری در طبقه اول وجود نداشته باشد)
۳. اگر متوفی هم فرزند دختر و هم پسر، به همراه پدر و مادر در طبقه اول داشته باشد، سهم الارث پدر و مادر به دلیل وجود فرزندان، یک سوم ترکه خواهد بود و مابقی بین فرزندان دختر و پسر متوفی تقسیم می‌شود.( فرزندان پسر دو برابر فرزندان دختر اموال را به ارث می‌برند.)
میزان سهم الارث نوه:
نوه در طبقه اول سهم الارث قرار دارد ولی زمانی نوه ارث می‌برد که متوفی فرزندی نداشته باشد. در اصطلاح نوه را در تقسیم سهم‌الارث، قائم مقام اولاد می‌نامند و با هر یک از ابوین( پدر و مادر) که زنده باشد، ارث می‌برد.
اولاد پسران متوفی، به نسبت اولاد دختران، دو برابر بیشتر ارث را می‌برند. ( مهم جنسیت نوه نیست؛ مثلا دختری که از فرزند پسر متوفی، به دنیا آمده است، از فرزند دختر متوفی دوبرابر بیشتر ارث می‌برد. به طورکلی مهم جنسیتِ اولاد متوفی می‌باشد.)
در جایگاه دوم، افرادی که ارث می‌برند:
در این جایگاه؛ خواهرها، برادرها، فرزندان آنها و پدربزرگ و مادربزرگ قرار دارند. تمام افرادی که در این طبقه قرار می‌گیرند که طبقه اول متوفی به اصطلاح 《خالی》باشد. زیرا تقسیم ترکه در همان طبقه اول انجام شده و به افراد طبقه دوم، نوبت نمی‌رسد. به همین منوال در طبقات و درجات دیگر هم این روند تکرار می‌شود؛ اگر طبقات قبلی خالی باشند ارث به جایگاه بعدی می‌رسد.
افرادی که به واسطه خویشاوندی سببی ارث می‌برند:
بعد از بررسی وراث طبقه نسبی، باید شرایط زوج و زوجه را مورد بررسی قرار دهیم. در صورتی زوج و زوجه از هم ارث می‌برند که زوجیت آنها دائمی بوده باشد و از ارث محروم نباشند.
شیوه تقسیم بندی ارث زوج و زوجه:
ارث زوج به دو دسته تقسیم می‌شود؛ دسته اول زوجی که نصف ترکه را به ارث می‌برد و دسته دوم زوجی که ربع ترکه را به ارث می‌برد.
در صورتی زوج نصف ارث را صاحب می‌شود که متوفی، فرزند و یا نوه نداشته باشد. و اگر میت، دارای فرزند و نوه باشد، زوج به ربع ترکه دسترسی خواهد داشت.
در تقسیم بندی ارث زوجه نیز، دارا بودن فرزندان اهمیت دارد. اگر زوجه فرزندی داشته باشد، یک هشتم از عین اموال منقول و ثمن‌ از قیمت اموال غیرمنقول اعم از عرصه و اعیان ارث می‌برد.
اگر زوجه فرزندی نداشته باشد، ربع از اموال منقول و ثمن‌ از قیمت اموال غیرمنقول، اعم از عرصه و اعیان ارث می‌برد.
حال یک حالت سومی هم وجود دارد؛ در صورت تعدد زوجات، ربع( متوفی صاحب فرزندی نباشد ) یا ثمن( فرزند دار بودن زوجین) ترکه متعلق به همسران متوفی می‌باشد که در تقسیم آن باید تساوی کاملا رعایت شود.

اقدامات قبل از تقسیم ترکه:
اقدامات مربوط به ترکه عبارت است از: اموری که برای حفظ ترکه و رساندن آن به وراث (قانونی) صورت می‌گیرد؛ که شامل مهر و موم ترکه، تحریر ترکه و اداره ترکه می‌شود.
بنابر ماده ۲۰ قانون آیین دادرسی مدنی: دعاوی راجع به تقسیم ترکه متوفی چه خواسته، چه دین و چه مربوط به وصایای متوفی باشد؛ تا زمانی که تقسیم ترکه صورت نگرفته باشد، در دادگاه‌های محلی اقامه می‌شود که طبق این قانون، آخرین اقامتگاه متوفی در ایران محسوب می‌شود. در شرایطی که آخرین اقامتگاه متوفی نامشخص باشد، رسیدگی به دعاوی ذکر شده، در صلاحیت دادگاهی است که آخرین محل سکونت متوفی در آنجا بوده است. (ایران)
در ماده ۱۶۶ به بعد قانون امور حسبی: دادگاه با تقاضای هر یک از ورثه متوفی یا نماینده قانونی آنها و یا موصی له، زمانی که وصیت جزء مشاع ترکه باشد و همچنین طلب‌کار متوفی که طلب‌اش مستند به سند رسمی یا حکم قطعی باشد، وصی می‌تواند، فورا بعد از اطلاع و ابلاغ وقت مهر و موم، جهت مهر و موم اقدامات لازم را به عمل بیاورد.
با استناد به ماده ۱۹۴ قانون امور حسبی: به تقاضای افرادی که حق درخواست مهر و موم را دارند، رفع آن توسط همان دادگاه صالح راجع به امور ترکه امکان پذیر می‌باشد و بعد از انجام امور، دادگاه به تقاضای ورثه و وصی، اقدام به تحریر ترکه می‌نماید.( تحریر ترکه برای تعیین مقدار ترکه و دیون متوفی می‌باشد.)
ماده ۸۶۹ قانون مدنی
حقوق و دیونی که به ترکه میت تعلق می‌گیرد باید قبل از تقسیم آن اداء شوند که شامل موارد ذیل می‌شود:
۱. قیمت کفن میت و حقوقی که متعلق به اعیان ترکیه است. (مانند عینی که به رهن تعلق دارد.)
۲. دیون و واجبات مالی متوفی.
۳. وصایای میت تا ثلث ترکه بدون اجازه ورثه و زیاده بر ثلث با اجازه آنها.
قبول ترکه:
اگر وراث بدون هیچ شرطی ترکه را قبول کنند، مسئولیت پرداخت تمام دیون متوفی بر عهده ایشان می‌شود. اعم از اینکه دارایی متوفی بیشتر از دیونش باشد. مگر اینکه ثابت کنند که بعد از فوت شخص، ترکه بدون تقصیر آنها تلف شده و باقیمانده ترکه برای پرداخت دیون کافی نمی‌باشد.
قبول ترکه گاهی صریحا به وسيله تنظیم اسناد رسمی یا عادی صورت می‌گیرد، و یا به صورت ضمنی از طریق انجام دادن اعمالی که مورد قبول کاشف باشد همانند؛ بیع، هبه و رهن ترکه.
رد ترکه:
اگر وارثی ترکه را رد کند، در حکم ترکه، متوفی بدون وارث خواهد شد. طبق ماده ۳۲۷ قانون امور حسبی ترکه به بعد، از جانب مدیر ترکه‌ای، که آن را دادگاه تعیین میکند، اداره، حفظ و تسویه خواهد شد. اگر بعد از تسویه از ماترک چیزی باقی بماند به ورثه تعلق خواهد گرفت.
تقسیم ترکه:
طبق ماده ۳۰۰ قانون امور حسبی؛ در صورت تعدد ورثه هر یک از آنها می‌توانند از دادگاه، درخواست تقسیم سهم خود، از سهم سایر ورثه را داشته باشند و بنابر ماده ۳۰۱ همان قانون(ولی، وصی و قیم هر وراثی که محجور باشند و امین غایب و یا جنین کسی که سهم الارث بعضی از ورثه به او منتقل گرديده است، حق درخواست تقسیم را دارند.)
طبق ماده ۵۸۹ قانون مدنی؛ هر شریک المال حق دارد هر زمانی که صلاح بداند، تقاضای تقسیم اموال مشترک کند.
مطابق ماده ذکر شده، هر یک از اشخاص ذیل به عنوان خواهان دعوي تقسیم قرار می‌گیرند:
۱. هرگاه هر یک از ورثه به سن رشد و قانونی نرسیده باشد، پدر و یا جد پدری صغیر می‌تواند از دادگاه تقاضای تقسیم اموال کند.
۲. اگر متوفی برای بعد از زمان فوت خود، وصی را تعیین کرده باشد، وصیِ منتخب حق درخواست تقسیم را دارد.
۳. ورثه قانونی متوفی اجازه‌ی تقاضای درخواست تقسیم را دارند.
وراث محجوری که از تصرف در اموال و حقوق مالی خود ممنوع باشند، حق درخواست تقسیم را دارا هستند؛
مانند: صغار، اشخاص غیر رشید و مجانین( قیم معین یا محجور باشد)
اگر غایب مفقودالاثر، برای اداره اموالش، تکلیفی را مشخص نکرده باشد، کسی هم نباشد که قانونا حق تصدی امور مربوط به وی را داشته باشد؛ دادگاه برای اداره اموالش، یک فرد امین را معین می‌کند. تقاضای تعیین شخص امین، تنها از جانب مدعی العموم و اشخاص ذینفع در این امر مورد قبول واقع می‌شود.( طبق ماده ۱۰۱۲ قانون مدنی)
همچنین ماده ۳۰۳ قانون امور حبسی مقرر داشته است: هرگاه یکی از ورثه متوفی غایب مفقودالاثر باشد و آن فرد، وکیلی را برای درخواست تقسیم اموال متوفی معرفی و مشخص نکرده باشد، بدواً برای فرد غایب، امینی تعیین می‌شود و بعد تقسیم انجام می‌گردد. ( وکیلِ شخص غایب نیز می‌تواند یکی از اشخاصی باشد که حق درخواست تقسیم را دارد.)

در امور ارثی و مسايل پیرامون تقسیم سهم الارث و ترکه افراد به دلیل عدم آشنایی با مواد فانونی ممکن است به مشکل بر بخورند به همین دلیل به منظور رویارویی با همچین مواردی لازم است از وکیل ارثی باتجربه کمک گرفت. موسسه حقیقت گستر از بهترین موسسه های حقوقی شرق تهران با سابقه درخشانی که در حل و پیشبرد پرونده های ارثی دارد می تواند بهترین انتخاب افراد باشد.